Ο… φαντάρος του Γιώργου Μπαμπινιώτη

Από πού προέρχεται η λέξη «φαντάρος»; Ο καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης εξηγεί αποκλειστικά στη στήλη.

Ο καθηγητής Γιώργος Μπαμπινιώτης μου κάνει την τιμή και γράφει αποκλειστικά για την στήλη προκειμένου να προσδιορίσει με ακρίβεια από πού προέρχεται η λέξη «φαντάρος», που τόσο πολύ ακούστηκε αυτές τις ημέρες και για την οποία οι περισσότεροι νόμιζαν ότι έχει τουρκική προέλευση (από το fantar), που όμως κι αυτό δεν είναι τούρκικο. Γράφει λοιπόν, ειδικά για τον ΒΗΜΑτοδότη ο καθηγητής Μπαμπινιώτης: ETYM. υποχωρητ. σχηματισμός (κατά τα λατινογενή κουμπ-άρος, κουρσ-άρος) από το μεσν. φανταρία < βεν. fantaria (ιταλ. fanteria) < fante (πληθ. fanti «πεζικάριοι») < infante «παιδί, νήπιο» (μέσω τής σημ. «νεαρός στρατιώτης που υπηρετεί έφιππο ευγενή, ενώ ο ίδιος είναι πεζός») < λατ. infans, -ntis «παιδί, νήπιο».

Όσον αφορά την ιστορία της λέξης «φαντάρος» σημειώνει: «Το λατ. infans (γενική infantis) σημαίνει «νήπιο, παιδί». Όπως και το αρχ. παϊς, έτσι και το λατ. infans χρησιμοποιήθηκε επίσης με τη σημασία «υπηρέτης», «αυτός που σερβίρει» (πβ. τη σύγχρονη προσφώνηση «παιδί!» προς σερβιτόρο). Με τη σημασία «νεαρός, υπηρέτης» εμφανίζεται στην Ιταλική η λ. fante προερχόμενη από τύπο infantem (αιτιατική τού infans) με πληθ. fanti. Τον 14ο αιώνα η λ. fante εμφανίζεται ακόμη με τη σημασία «πεζός στρατιώτης» και ακολουθεί η λ. fanteria «πλήθος πεζών στρατιωτών – πεζικό». Η λ. απαντά και ως infanteria με τις ίδιες σημασίες.

Η σημασία αυτή ερμηνεύεται από το γεγονός ότι οι ευγενείς μάχονταν στους πολέμους έφιπποι, ενώ οι (νεαροί) υπηρέτες τους πεζοί, οπότε η λ. infante ή fante δήλωσε τον πεζό ακόλουθο τού ευγενούς και εν συνεχεία γενικεύτηκε στη σημασία «πεζός στρατιώτης». Από το ιταλ. fanteria πιθ. μέσω βενετσιάνικου fantaria προήλθε το μεσαιωνικό φανταρία και από αυτό το φαντάρος, ενώ από τον ιταλ. τύπο infanteria προήλθε το γαλλ. infanterie «πεζικό» (από όπου το αγγλ. infantry), το γερμ. Infanterie, το ισπ. infanteria κ.λπ. Από τη λατ. λ. infans προήλθε επίσης ο ισπανικός και πορτογαλικός τίτλος infante, τον οποίο έφεραν οι γυιοι τού βασιλιά (από τον 14ο αι. πλην τού πρωτοτόκου· ινφάντης, όπως μεταφέρθηκε η λ. στα Ελληνικά), καθώς και ο τίτλος infanta, για την κόρη τού βασιλιά και τη σύζυγό τού infante.

Τέλος, η λέξη φάντης, που δηλώνει το γνωστό τραπουλόχαρτο, είναι η ίδια λ. fante που προαναφέρθηκε, η οποία χρησιμοποιήθηκε για την εν λόγω φιγούρα τής τράπουλας (πρόκειται για νεαρό στρατιώτη, ιππότη ή ιπποκόμο). Ο φάντης λέγεται και βαλές (< γαλλ. valet).

Να σημειώσω τέλος ότι οι συνθέτες και οι τραγουδιστές μας ουδόλως νοιάζονταν εάν το φαντάρος είναι ξένη ή ελληνική λέξη και από πού προέρχεται. Ήταν για αυτούς η καθομιλουμένη και έτσι γράφτηκαν φίνα τραγούδια όπως «είμαι φίνο φανταράκι», από τον Γιώργο Ζαμπέτα, «Έλα στην παρέα μας φαντάρε» από τηνΧάρις Αλεξίου,«πίκαρνες τον φαντάρο» από τα Παιδιά από την Πάτρα, «Ένας φαντάρος σ’ ένα τρένο», με την Χάρις Αλεξίου, «Φανταράκια» του Σταμάτη Κραουνάκη «Φαντάροι και Λοχίες» του Σταύρου Ξαρχάκου, «Φαντάρος» του Μάριου Τόκα και πολλά άλλα. Η στρατιωτική θητεία πάντοτε ενέπνεε τους μουσικοσυνθέτες, με αποκορύφωμα την δύσκολη θητεία στα σύνορα με το τραγούδι θρύλος «Διδυμότειχο Blues» των Γιώργο Νταλάρα και Λαυρέντη Μαχαιρίτσα.