«Το κίνημα του Ναυτικού στην Μέση Ανατολή» και οι ξεχασμένοι ΗΡΩΕΣ!!!

Άρθρο του Π. Σταμάτη*

Μετά την είσοδο των Γερμανών στην Αθήνα, το πρωινό της Κυριακής 27 Απριλίου 1941 και παρά το αρχικό σάστισμα, ο Ελληνικός Βασιλικός Στόλος έπλευσε σύσσωμος αρχικώς στην Κρήτη, όπου κατέφυγε η Ελληνική Κυβέρνηση Τσουδερού και ο Βασιλιάς Γεώργιος Β΄. Μετά την κατάληψη της Κρήτης, ο Ελληνικός Βασιλικός στόλος υπό την ηγεσία του υποναύαρχου Καββαδία έφθασε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου στις 25 Ιουλίου 1941, για να συνεχίσει τον αγώνα της Ελλάδας κατά του Άξονα στο πλευρό της Αγγλίας. Ο Ελληνικός στόλος είχε τα εξής 18 σκάφη:

Θωρηκτά: Αβέρωφ
Αντιτορπιλικά: Βασίλισσα Όλγα, Σπέτσαι, Κουντουριώτης, Λέων, Αετός, Ιέραξ, Πάνθηρ
Τορπιλλοβόλα: Ασπίς, Νίκη, Σφενδόνη
Υποβρύχια: Νηρεύς, Τρίτων, Γλαύκος, Κατσώνης, Παπανικολής,
Πλωτό συνεργείο: Ήφαιστος
Μεταγωγικό: Μαρί Μέρσκ
Επίτακτα: Κορινθία, Ιωνία

Η δύναμη του Στόλου σε προσωπικό ήταν 210 αξιωματικοί, 493 υπαξιωματικοί και 2180 ναύτες. Από την πρώτη στιγμή οι Ελληνικές ναυτικές μονάδες σε συνεργασία με το Βρετανικό αρχηγείο Στόλου Μεσογείου επιτέλεσαν το καθήκον τους με μεγάλες ναυτικές επιτυχίες και γενικότερη προσφορά στον Συμμαχικό ναυτικό αγώνα στην Ανατολική Μεσόγειο. Ήδη όμως από το 1942 σημειώνονται σοβαρά επεισόδια απειθαρχίας στα πληρώματα των Ελληνικών πλοίων. Το πρώτο εξ αυτών ήταν το τελεσίγραφο των υπαξιωματικών του «Αβέρωφ» για την άμεση απομάκρυνση του πλοίαρχου Πετρόπουλου από την κυβέρνηση του πλοίου. Πολύ σύντομα η οργάνωση κομμουνιστική οργάνωση ΑΣΟ είχε αποκτήσει ισχυρά ερείσματα σε όλες τις μονάδες των ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής.

Γράφει ο Γρηγοριάδης (Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας, εκδ. polaris, τόμος Α’, σελ. 279 κ.ε.):

Στην Μέση Ανατολή το ΕΑΜ λεγόταν ΑΣΟ: Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση. Η ΑΣΟ και οι διακλαδώσεις της ΑΟΝ και ΑΟΑ κατόρθωσαν να οργανώσουν σημαντικό αριθμό των στρατιωτών, των ναυτών και των σμηνιτών, καθώς και ένα μικρό αλλά όχι ασήμαντο μέρος υπαξιωματικών και αξιωματικών. Ένα τμήμα τους σοβαρό προσχώρησε βαθμιαία απόλυτα στον κομμουνισμό, περιλαμβάνοντας και μερικούς βαθμοφόρους. Με τον μηχανισμό που συγκρότησε μπορούσε να κινητοποιεί μαζικά τους άνδρες και να εμπνέει φανατισμό και πάθος. Αρχικά απευθυνόταν στους δημοκρατικούς, αλλά ενέταξε τους οπαδούς της σε μια σαφώς αριστερή κατηγορία με την επωνυμία του «αντιφασίστα». Αυτό ήταν και το βασικό της σύνθημα, καθώς και ο τίτλος της εφημερίδας που εξέδιδε: Αντιφασίστας.

Οι οργανώσεις ξεκίνησαν δράση ανοιχτά ήδη από τις 25 Μαρτίου εκδηλώνοντας ανοιχτά την στήριξή τους στην ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, γνωστή ως «κυβέρνηση του βουνού») με παραστάσεις επιτροπών στον πρωθυπουργό Εμμανουήλ Τσουδερό και στον υπουργό των Ναυτικών Σοφοκλή Βενιζέλο οι οποίοι τις απέρριψαν. Έτσι, από τις αρχές Απριλίου εκδηλώθηκαν κινήματα σε μονάδες (2ο Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού) και από τις 3 με 4 Απριλίου σε πλοία του Στόλου.

Πολύ σοβαρή εξέλιξη για το Ελληνικό Βασιλικό Ναυτικό αποτέλεσε η απόφαση της Κυβέρνησης Τσουδερού μετά το κίνημα του Μαρτίου του 1943 στην Ι και ΙΙ ταξιαρχία να αντικαταστήσει τους ναυάρχους Καββαδία (υπουργός Ναυτικών), Αλέξανδρο Σακελλαρίου (Αρχηγός Στόλου) και τον πλοίαρχο Κώνστα (διοικητής υποβρυχίων) από τους Γ. Ρούσσο, πλοίαρχο Αλεξανδρή και πλοίαρχο Τσιριμώκο αντίστοιχα.

Η κίνηση αυτή είχε ως στόχο να εξευμενίσει το στασιαστικό πνεύμα στις ένοπλες δυνάμεις απομακρύνοντας τους αξιωματικούς της "4ης Αυγούστου" και επαναφέροντας τους απότακτους Βενιζελικούς του 1935. Η κίνηση αυτή, εκτός ότι ήταν άδικη (οι συγκεκριμένοι αξιωματικοί δεν είχαν προαχθεί επιλεκτικά από το καθεστώς της 4ης Αυγούστου), εκλήφθηκε από τους στασιαστές ως κυβερνητική αδυναμία.

Έτσι, το πρώτο τρίμηνο του 1944 εντάθηκε η κομμουνιστική προπαγάνδα στα πληρώματα των ναυτικών μονάδων του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού. Η προπαγάνδα αυτή είχε οργανωθεί από "υποκινούμενους πράκτορες ξένων δυνάμεων, του ΚΚΕ και του ΕΑΜ" σύμφωνα με τον Παυσανία Κατσώτα και διεξαγόταν με την εντατική διακίνηση φυλλαδίων με φιλοκομμουνιστικό περιεχόμενο, που καλούσαν τους ναύτες σε στάση. Οι στασιαστές οργανώνονταν σε επιτροπές (γνωστές ως "επιτροπάτα") και σε μυστικές συναντήσεις με ναύτες, καθύβριζαν τους αξιωματικούς ως "φασίστες". Οι ενέργειες των συνωμοτών που προετοίμαζαν την στάση έμειναν μυστικές με αποτέλεσμα η ηγεσία του στόλου να θεωρεί το επίπεδο πειθαρχίας στο Β.Ν. ως "απολύτως ικανοποιητικό".

Η πιο σοβαρή ενέργεια των αρχηγών των στασιαστών ήταν η διακίνηση προς υπογραφή από τους ναύτες ενός "πρωτοκόλλου" με το οποίο απαιτούσαν τον ανασχηματισμό της Ελληνικής Κυβέρνησης του Καΐρου με συμμετοχής του ΕΑΜ σε αυτή. Το "πρωτόκολλο" αυτό συγκέντρωσε πολλές υπογραφές κυρίως ναυτών. Οι περισσότεροι αξιωματικοί των πληρωμάτων δεν υπέγραψαν και τέθηκαν υπό περιορισμό από τους στασιαστές στις καμπίνες των πλοίων.

 Ανταρσία εκδηλώνεται στα πληρώματα πέντε πλοίων του Βασιλικού Ναυτικού και στις 1η και 2η Ταξιαρχίες του Ελληνικού Στρατού στη Μέση Ανατολή. Επιτροπές ναυτών και στρατιωτών θα καταλάβουν τα πολεμικά πλοία “Κρήτη”, “Ιέραξ”, “Πίνδος”, “Σαχτούρης” και “Αποστόλης” και τα κτίρια, όπου στέγαζαν το Γενικό Επιτελείο, την Επιμελητεία, το Υπουργείο Ναυτικών, το Αρχηγείο του Στόλου, το στρατόπεδο “Έλλη”, το Ελληνικό Ναυτικό Φρουραρχείο Αλεξανδρείας και τη Σχολή Νέων Δοκίμων.

Τα πλοία που ναυλοχούσαν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας τέθηκαν υπό τον έλεγχο των στασιαστών στις αρχές Απριλίου του 1944. Από τους ιστούς των πλοίων κατέβηκαν οι Ελληνικές σημαίες με το στέμμα και ανέβηκαν οι κομμουνιστικές. Επιτροπές των στασιαστών έστειλαν τελεσίγραφο στην Πρωθυπουργό Τσουδερό για την άμεση συμμετοχή αντιπροσώπων των Ελλήνων κομμουνιστών σε μια νέα κυβέρνηση συνασπισμού στην Μέση Ανατολή.

Οι Βρετανικές Αρχές του λιμανιού της Αλεξάνδρειας αντιμετώπισαν το κίνημα με μεγάλη εχθρότητα και αποφασιστικότητα. Έθεσαν τα πλοία που είχαν στασιάσει σε καραντίνα, απαγόρευσαν να τους δίνεται νερό και τρόφιμα όπως και οποιαδήποτε επαφή με την ξηρά, απαγόρευσαν τον απόπλου τους, ενώ τα περικύκλωσαν με πλοία του βρετανικού στόλου.Ενώπιον μιας τόσο κρίσιμης κατάστασης η αποτυχημένη Κυβέρνηση Τσουδερού παραιτήθηκε και σχηματίστηκε νέα υπό τον Σοφοκλή Βενιζέλο.

Ο τότε Αρχηγός Στόλου Αντιναύαρχος Αλεξανδρής δεν έλαβε αποτελεσματικά μέτρα για την αποσόβηση της κρίσης, τον μετριασμό και την καταστολή.

Ο κρητικός πολιτικός αποφάσισε ότι η πολιτική κατευνασμού που είχε ακολουθηθεί ως τότε έναντι των στασιαστών δεν είχε αποδώσει και αποφάσισε να επιδείξει πυγμή. Στις 21 Απριλίου 1944 επανέφερε από την αποστρατεία τον Αντιναύαρχο Πέτρο Βούλγαρη (δημοκρατικό απότακτο αξιωματικό του 35) και τον τοποθέτησε ως Αρχηγό Στόλου με την ρητή εντολή να καταστείλει το Κίνημα με την βία.

Η πρωτοβουλία αυτή ήρθε στην κατάλληλη στιγμή καθώς οι Βρετανοί έδωσαν 48ωρη προθεσμία για την πειθάρχηση των πλοίων στην Ελληνική Κυβέρνηση. Μετά την παρέλευση της προθεσμίας τα στασιάζοντα πλοία θα θεωρούνταν εχθρικά και θα βυθίζονταν. Ο Α.Σ. Βούλγαρης για να επανακαταλάβει τα πλοία, σχημάτισε καταδρομικές ομάδες από πιστούς στην κυβέρνηση αξιωματικούς, ναύτες, ναυτικούς δόκιμους, υπαξιωματικούς, αλλά και από αξιωματικούς του στρατού που προσφέρθηκαν εθελοντικά.

Την αρχηγεία αυτών των ομάδων αυτών ανέλαβαν οι αντιπλοίαρχοι Τούμπας (ο περίφημος κυβερνήτης του "Αδριάς") και Κύρης, ενώ δεν χρησιμοποιήθηκε κανείς για τον οποίο υπήρχε και η ελάχιστη αμφιβολία για τις προθέσεις του. Η επιχείρηση ορίστηκε την νύχτα του Μ. Σαββάτου 23ης Απριλίου 1944. Η επιχείρηση αρχικά προέβλεπε επίθεση στην κορβέτα Αποστόλης και στα αντιτορπιλικά "Ιέραξ" και "Σαχτούρης" από την πλευρά των βρετανικών πλοίων, ενώ στην ξηρά υπήρχαν βρετανικά ναυτικά αγήματα για κάθε ενδεχόμενο. Τα πλοία αυτά επιλέχθηκαν για ανακατάληψη γιατί είχαν τους πλέον αδιάλλακτους κομμουνιστές ως καθοδηγητές της στάσης και η εξουδετέρωση τους πιθανά να επανέφερε και τα υπόλοιπα πλοία στην νομιμότητα, κάτι που εκ των υστέρον αποδείχθηκε ορθό. Στην επιχείρηση θα ελάμβαναν μέρος 250 άνδρες.

Την συμφωνημένη ώρα οι καταδρομείς επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στα καταστρώματα των πλοίων όπου όμως οι στασιαστές περίμεναν την επίθεση τους και υποδέχτηκαν τους επιτιθέμενους με πυκνό πυρ. Επακολούθησε αγωνιώδης μάχη σώμα με σώμα που διήρκεσε πάνω από μια ώρα σε όλα τα σημεία των επαναστατημένων πλοίων, καθώς οι στασιαστές γνώριζαν πως η επικράτηση των επιδρομέων σήμαινε στρατοδικείο για εσχάτη προδοσία και πιθανή εκτέλεση τους. Τελικώς όμως οι επιτιθέμενοι χάρις την σφοδρότητα της επίθεσης τους επικράτησαν. Οι στασιαστές παραδόθηκαν και ακολούθησε μέσα στις επόμενες 24 ώρες και η παράδοση των πληρωμάτων των υπολοίπων πλοίων στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας, αλλά και του "Αβέρωφ" στο λιμάνι του Πόρτ Σάιντ.

Σε λιγότερο από μια βδομάδα μετά την ανάληψη των καθηκόντων του ο Αντιναύαρχος Βούλγαρης κατέστειλε το κίνημα και μπόρεσε να ανασυντάξει και να καταστήσει ξανά μάχιμο σε ένα μήνα το σύνολο των ελληνικών πλοίων και υποβρυχίων που είχαν στασιάσει

Στην τολμηρή αυτή καταδρομική ενέργεια σκοτώθηκε από την μεριά των επιδρομέων ο γενναίος υποπλοίαρχος Ρουσσέν ("σκοτωμένος από σφαίρες προδοτών" σύμφωνα με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο) που είχε καταγράψει μεγάλες επιτυχίες εις βάρος Ιταλικών πλοίων, ο ανθυποπλοίαρχος Ρέππας (γιος του στρατηγού της αεροπορίας Ρέππα, βασικού συντελεστή της Παλινόρθωσης του στέμματος το 1935), ο ανθυπολοχαγός Καβαδίας, ένας αρχικελευστής και τρεις ναύτες ενώ τραυματίστηκαν 20 ναύτες.

Όλοι όσοι έλαβαν μέρος στην στάση των πληρωμάτων του Απριλίου του 1944, καταδικάστηκαν σε θάνατο από ναυτοδικεία, αλλά οι ποινές τους δεν εκτελέστηκαν. Όλοι εκτοπίστηκαν και κρατούντο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Σουδάν υπό άθλιες συνθήκες. Τα πληρώματα των πλοίων του Βασιλικού Ναυτικού εκκαθαρίστηκαν από τα απείθαρχα στοιχεία με συνοπτικές διαδικασίες και ετέθησαν πολύ γρήγορα σε υπηρεσία, βοηθώντας στην Συμμαχική απόβαση στην Σικελία και μεταφέροντας την ΙΙΙ Ελληνική Ορεινή ταξιαρχία που έμελε να απελευθερώσει το Ρίμινι.

Όσον αφορά την τύχη των στασιαστών και την μετέπειτα αντιμετώπιση τους από το ελληνικό κράτος, ενδεικτική είναι η περίπτωση των σημαινόντων στασιαστών Ανθυποπλοιάρχου Φουντουκλή και Σημαιοφόρου Κωτσιανά (οι οποίο εκτελέσθηκαν το 1948 για άλλες πράξεις) το 1984 αποκαταστάθηκαν στον βαθμό του Ναυάρχου.

Αντιθέτως δεν κρίθηκε σκόπιμο να μεταβληθεί η βαθμολογική κατάσταση για τον Ν. Ρούσσεν (κυβερνήτη του υποβρυχίου ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ,) και Δ. Ρέππα, οι οποίοι, μετά τον θάνατό τους, είχαν προαχθεί κατά ένα βαθμό, σε πλωτάρχη ο πρώτος και υποπλοίαρχο ο δεύτερος.

Όλα τα ονόματα των συμμετεχόντων στα αγήματα εμβολής για την καταστολή του κινήματος στο ναυτικό μπορείτε να διαβάσετε στο βιβλίο του αντιναυάρχου Ιωάννη Τούμπα "Εχθρός Εν Όψει", Αθήνα 1954. Αυτό το βιβλίο, το οποίο συστήνω ανεπιφύλακτα για τη μελέτη της δράσης του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού το 1940-45, έχει επανεκδοθεί από το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος το 2008. Η καλύτερη μελέτη που υπάρχει μέχρι σήμερα για το κίνημα είναι του Αδάμ Στεφανάδη με τίτλο "Το κίνημα του Ναυτικού στην Μέση Ανατολή", που είναι στο περιοδικό Πόλεμος και Ιστορία τ. 31, Ιούνιος 2000 (Α΄ μέρος) και τ. 32, Ιούλιος-Αύγουστος 2000 (Β΄ μέρος). Αναζητήστε το και διαβάστε το, είναι πραγματικά καταπληκτικό.

Δεν θα έπρεπε η πατρίδα ευγνωμονούσα να αποκαταστήσει βαθμολογικά τους ήρωες που έσωσαν την τιμή του Πολεμικού Ναυτικού, οι οποίοι έπεσαν ηρωικά σε διατεταγμένη υπηρεσία και ένεκα αυτής, η ΕΑΑΝ δεν πρέπει να τιμήσει αυτούς, την ημέρα της μνήμης, αυτής της ιστορικής σημασίας για το πολεμικό ναυτικό πράξης γενναιότητας και ηρωισμού;

Πηγές: Δημήτριος Λώρης, Ελληνικό Ναυτικό 1940-1944, εκδόσεις Περισκόπιο
Ι. Κ. Μανέττας, Μαχόμενη Ελλάς (μέση Ανατολή 1942-1945)
Παυσανίας Κατσώτας, Η δεκαετία 1940-1950
Παναγιώτη Κανελλόπουλου, "Τα χρόνια του μεγάλου πολέμου" 1939-1944
Ιωάννη Τούμπα "Εχθρός Εν Όψει", Αθήνα 1954 ΝΜΕ

____________________
*Ο Παναγιώτης Δ. Σταμάτης είναι Πλωτάρχης ΠΝ, μέλος ΔΣ/ΕΑΑΝ και συγγραφέας.